Arganolie

Arfganolie is een veelzijdig product afkomstig uit de pit van de vrucht van de arganboom. De olie heeft vele eigenschappen die het geschikt maken in de cosmetica, het eten en voor medicinale doeleinden. Het werd al door Romeinen gebruikt en is momenteel ook door het Westen ontdekt. In de Soek kan je goedkope zalfjes en lotions kopen waar arganolie in zou moeten zitten. Maar een flesje echte olie is niet goedkoop. De vruchten zijn rijp in juli. Traditioneel bewerken de vrouwen de arganvrucht. Het vruchtvlees wordt als veevoer gebruikt. De noot wordt opengebroken met een steen zodat de pitten vrijkomen waar dan de olie uit geperst wordt. Als de olie in het eten gebruikt wordt, worden de pitten eerst geroosterd. De geroosterde pitten worden vermengt met wat water tot een pasta gemalen in een stenen quern. Vervolgens wordt de olie met de hand uit de pasta geperst. Het restant is ook als veevoer gebruikt. Deze olie is houdbaar voor een aantal maanden en wordt in veel recepten gebruikt. Populair is de dipsaus amlou gemaakt van arganolie, amandelen, pinda’s en honing. De pitten kunnen decennia lang bewaard worden. De arganolie die voor de verkoop is, wordt machinaal geperst en is daardoor langer houdbaar. 50 Marokko ZW

Coöperitives Feminines

Volgens een Marokkaans regeringsbulletin zijn er in het eerste deel van 2013 332 Cooperatives Feminines bijgekomen: gezamenlijke waarde: 4,5 miljoen Dirham (Euro 400.000). Big Business op een kleine schaal. In 2008 deed deze kleinschalige economische bedrijvigheid zijn intrede geholpen door o.a. Oxfam. Het moest de vrouwen in de zeer arme delen van Marokko een mogelijkheid geven om een menswaardig bestaan op te bouwen. Inmiddels is het Groot! Overal zijn werkplaatsen en winkels waar vrouwen hun producten naar toe brengen, produceren en verkopen. Soms zijn de winkels omvangrijk, zoals in Marrakesh en Ouarzazate en soms piep klein zoals in de Ferklah Oase en Tioulit. De producten zijn heel uiteenlopend: veel handwerk, maar ook medicinale producten. De meest bekende en inmiddels uitgebuite Cooperatieves Feminines zijn de producenten van Argan olie. Hun product werd zo populair dat het aan z’n eigen succes ten onder dreigt te gaan. Inmiddels staan overal langs de weg ‘outlets’ die erop voorstaan dat ze Cooperaties Feminines D’Argan zijn, terwijl ze er niets meer mee te maken hebben en ook het geld niet bij de vrouwen meer komt. Desalniettemin is het een geweldig instrument in een economie die dreigt steeds grootschaliger en afhankelijker van ‘imports’ te worden. Op de tekening is Khadija te zien die traditionele patronen borduurt in de Ferkla Oase. (44)

Decoratief smeedwerk

Onderschrift Decoratief

smeedwerk in de Andalusische stijl is erg populair. Bijna ieder raam en balkon is er van voorzien. Helaas is er niet veel variatie in de smeedwerken patronen en daardoor zijn ramen, leuningen en hekken bewerkelijk en saai om te tekenen. 37 Marokko

Plafonds

Onderschrift Plafonds worden gemaakt door rietstengels in een geometrisch patroon over de draagbalken te leggen. Zo ontstaat een attractief patroon en hoeft het plafond niet afgestuukt te worden. Het plafond van mijn kamer in Kasba des Arsts, Agdz 20 Marokko

Deuren

Onderschrift Geen deur is hetzelfde ook niet de moderne huisdeuren uit staalplaat. Oude deuren zoals het prachtige exemplaar op de tekening zijn gemaakt van planken gezaagd uit één boom, waardoor de bochten waarin de stam zich wringt, precies in elkaar passen. Het hang werk is zo oud als de geschiedenis: uitsteeksels die boven en onder in daarvoor bestemde gaten passen. Het sluitwerk is een indrukwekkend schuif en klik systeem dat alhoewel van dik-hout-zaag-met-planken toch elegant is. Staalplaten voordeuren zijn verstevigd en op gevarieerde manieren gedecoreerd met strips van hetzelfde materiaal en bouten met flinke ronde koppen. Deze tekening is gemaakt in een binnenplaats van het museum in de oude gerestaureerde Kasba van de Ferkla Oase . 45 Marokko

Daken

Onderschrift De Andalusische architectuur zoals de Marokkaanse bouwstijl genoemd wordt, heeft heerlijke dakconstructies: verrukkelijk om te tekenen. Alhoewel de meeste daken plat zijn, zijn veel daken voorzien van een helling. De constructie is eenvoudig: op de dragende muren worden balken gelegd afkomstig van bomen die in de buurt voorradig zijn. De balken worden overlegd met bamboestengels die in bepaalde patronen gelegd zijn. Die worden dan belegd met leem of een of andere puntdakconstructie. De dakpannen die veelvuldig en vaak ook heel decoratief gebruikt worden in de bouw, zijn halve pijpen met een groene glazuur typisch voor het aardewerk uit Tamegroute. Het dak van Dar Imlil. (55 Marokko)

De bouwvak: stukadoors

Onderschrift 4: Moulay Idriss ligt op twee molshopen van heuvels. Huizen worden hutje mutje en boven op elkaar tegen de hellingen gestapeld. Plaats voor steigers is er niet. Stukadoors zijn ware acrobaten als ze planken tussen de huizen proberen te hangen hoog boven de afgrond. 38 Moulay Idriss

De bouwvak: tadelakt pleister

Onderschrift 3: Tadelaktpleister is een traditioneel materiaal dat op wanden van badkamers en andere ‘natte’ ruimten gebruikt wordt. Het is een leem en kalk mengsel waar olijfoliezeep aan toegevoegd is om het waterbestendig te maken. De naam komt van het Berberwoord voor wrijven, dat verwijst naar de afwerking ervan door met een steen het oppervak in- en glad te wrijven. Maar zelfs wanden gepleisterd met Tadelakt beginnen na een tijdje scheuren te vertonen. Reisgenote Christina in een met Tadelakt gepleisterd vertrek in Marrakesh (8 Marokko ZW)

De bouwvak: Leem

Onderschrift2: Een vervallen Kasba langs de Oued Nfiss in de Hoge Atlas. Leem afkomstig van rivierbeddingen of uit oases wordt vermengd met stroo en mest en gestampt tot een natte brij die in blokken gesneden en gedroogd wordt. Gebouwen worden uit deze blokken opgetrokken en daarna afgesmeerd met een cement van hetzelfde materiaal waar soms kalk aan is toegevoegd om het regenbestendig te maken. Huizen en andere gebouwen die van dit materiaal gebouwd zijn, smelten als het ware weg in de loop van de tijd. Het is een prachtig materiaal maar erg onderhoud gevoelig. En alhoewel koel in het hete klimaat worden ze steeds vaker vervangen door huizen van betonsteen. In Agdz in de Draavallei bijvoorbeeld is de oorspronkelijke stad een verlaten ruïne terwijl een heel nieuwe stad een kilometer verderop aan de grote weg is verrezen. (15 Marokko ZW)

De bouwvak: restauratie

Onderschrift 1: De Bab Guissa in Fes wordt gerestaureerd. Veel oude huizen en gebouwen in de Medina zijn er slecht aan toe. Restauratie is een dure zaak. Stutten zijn vaak het enige dat de gebouwen nog overeind houdt. Het ombouwen van oude huizen tot pensions heeft in Marrakesh de Medina gered van verval. Maar wat is er gebeurd met de mensen die er woonden? Inmiddels lijkt ieder huis daar omgebouwd te zijn. Ik heb eens een kijkje genomen in zo’n Dar die verbouwd werd. Alleen de voordeur leek gespaard. Binnenin was het gebouw volledig gesloopt en was opnieuw opgetrokken uit betonblokken. (57 Fes)

Aardewerk

Aardewerk is een belangrijk product in Marokko. Vloertegels, wandtegels, dakpannen, bloempotten, kruiken en natuurlijk de typische stoofpotten, Tajines genaamd. Onder aardewerk worden voorwerpen verstaan die gemaakt zijn van leem en klei afkomstig van rivieren. Het is gemakkelijk en goedkoop te maken, maar breekt ook snel. Omdat het poreus is wordt het vaak geglazuurd om het waterbestendig te maken. Bij bloempotten en waterkruiken is het echter een plus omdat het vocht door het ‘zweten’ niet snel opwarmt in de zon. Voor glazuur, een glasprocédé, wordt lood of tin gebruikt. Daardoor smelt het niet bij hoge temperaturen en vloeit makkelijk uit over het oppervlak. Echter erg gezond is het niet. Het aardewerk van Tamegroute is beroemd om z’n groene glazuur. Tegenwoordig wordt daar geen lood meer bij gebruikt. Kleiovens waar aardewerk in gebakken wordt, worden maar éénmaal gebruikt. Je ziet de rook van de houtskool gestookte gelegenheidsovens in de buurt van riviertjes aan de rand van een dorp. Onderschrift: Ergens langs de weg wilde Mohammed de Chauffeur stoppen bij een onooglijke uitziende batterij hutten, geflankeerd door bergen kruiken en potten waarvan het meeste in scherven lag en uitgebrande kleiovens. ‘Hier wordt het beste aardewerk gemaakt,’ verklaarde hij. ‘Mijn vrouw heeft me een boodschappenlijstje meegegeven.’ (49 Marokko)

De Tajine

Geen Marokkaanse keuken is zonder Tajine. De Tajine is zowel het kookgerei als het gerecht als de manier waarop een gerecht opgediend wordt. Als kookgerei is het een stoofschotel met een hoge kegelvormige deksel die in een knop eindigt zodat je hem makkelijk op kan tillen. Tijdens het stoven slaat het condens neer op de deksel en loopt dan terug in de schaal. In de keuken wordt de traditionele aardewerken Tajine als stoofpot vaak ingeruild voor de elektrische variant of de klassieke snelkookpan. Maar de aldus bereidde ingrediënten worden dan wel geserveerd in een traditionele Tajine. De vorm van de schotel bepaalt dat het eten wordt opgediend in een berg: het vlees of gevogelte verborgen onder een veelheid van verschillende groenten. Gerechten die zo geserveerd zijn, worden ook Tajines genoemd. Als je met velen van één Tajine opschept, neem je het deel dat het dichts bij je is. Maar er zijn ook kleine één persoons Tajines. Op de tekening is Habiba te zien, één van de Dames die het werk doen in de Riad Dar Khmissi in Marrakesh. Zij houdt de snelkookpan én de Tajine in de gaten. Waarschijnlijk zit in de snelkookpan de kip en in de Tajine worden de groeten gestoofd die straks samen met de kip in een andere Tajine op tafel worden gezet. Delice! (11)

Gastheerschap: het ontbijt

Onderschrift 3: Ieder land heeft een eigen ‘traditionele’ ontbijt. Het is het deel van de globalisering waar pensions in Marokko van harte aan meedoen. Vooral ook omdat ze dan geen varkensvleesproducten hoeven aan te bieden zoals de hotelketens dat wel doen. Dit is het ontbijt van de Dar el Kasbah in Tanger. De basis is: koffie of zwarte thee, pannenkoekjes, met en zonder zeer jonge kaas, platte ronde broodjes, boter, confituren en suiker. Iedere B&B heeft zo z’n eigen toevoegingen zoals hier een croissantje en (rechts) een mais broodje of weglatingen. Hier moest ik bijvoorbeeld om Marokkaanse thee vragen, maar verder was dit echt wel één van de beste die ik genoten heb. 7 Tanger

Gastheerschap Mohammed de chauffeur

Onderschrift 2: Mohammed de chauffeur Toen ik aan de eerste reis begon, was ik me er terdege van bewust dat Bert en ik tien dagen in het gezelschap zouden verkeren van een volkomen onbekende man. Veronderstel dat we helemaal niet met elkaar overweg konden en de reis op een ramp zou uitlopen? Ik had me expres op de achterbank van onze Mercedes Taxibus geïnstalleerd. Bert was daardoor gedwongen naast hem te zitten en moest zich met hem onderhouden. Mohammed bleek echter al snel een zeer professionele chauffeur die gewend was hele kleine gezelschappen rond te rijden en je met rust te laten. Het eerste dat opviel was dat hij niet te hard reed. We kachelden op ons gemak over de Hoge Atlas en de Rif zodat we alles goed konden zien en snel konden stoppen als er zich iets leuks voordeed. Verder was hij heel informatief over alles wat we onderweg tegenkwamen. Als hij iets niet wist belde hij een collega of zocht het op zijn smartphone. 25 Marokko

Het gastheerschap: Mohammed de kelner

Onderschrift 1: Mohammed kelner in Marrakesh. Als toerist zijn het de gastheren en gastvrouwen die je contact met de wereld om je heen zijn. Wij scoorden over het algemeen goed omdat Bert Arabisch sprak. Zodra ze haar mond opendeed, dachten de meeste mensen dat ze Libanees was. Een gebaar in de richting van de gastheren en dames, en dat heeft niets met fooien van doen, wordt zeer op prijs gesteld. We aten in Marrakesh in één van de vele dakterrasrestaurantjes in de Soek. We hadden voor vegetarisch gekozen: wat altijd een goed alternatief is vanwege het ruime aanbod aan groenten. Bert raakte in gesprek met de kelner. Hij had een beetje moeite met haar ‘echte’ Arabisch, maar ze kwamen er uit en het werd een vrolijke uitwisseling. Uiteindelijk gaf hij haar een ontroerend en welgemeend compliment: soms ontmoet je mensen die beter zijn dan je je kan voorstellen. 12 Marokko

Koks 3 El Baraka

Onderschrift 3: Cafetaria El Baraka (de zegen) in de Rue d’Italie in Tanger heeft heerlijke sandwiches met versproducten en frieten. Het was zo’n typische piepkleine winkelruimte met een open voorkant die na sluitingstijd met uitvouwbare deuren dicht ging. Een toonbank met hoge koelvitrines verdeelde de ruimte in tweeën; de cafetariahouder aan de ene kant wij aan de andere. Het moet gezegd: na de El Baraka hebben we niet meer zulke lekkere sandwiches gegeten. Broodjeszaken en cafetaria’s zijn populair bij uitgaande jonge vrouwen, want daar kunnen ze ongestoord met elkaar keuvelen of huiswerk maken. Regelmatige bezoeksters worden daarom ook wel de McGirls genoemd naar de weet wel wat. (5 Tanger)

Koks 2

Onderschrift 2: Mohammed maakt gefrituurde lunch voor de handwerkslieden van Fes. Aan het einde van de straat die van de Bab Guissa naar beneden slingert, is een pleintje met een boom in het midden. Links buigt een weg af richting de soek waar de zadels en tuigage van de rij- trek- en lastdieren gemaakt worden. Rechts is de weg dieper de Medina in waar de kledingsoek is. Op het pleintje is een kippenslager waar stapels kooien met kippen stonden te wachten op klanten. Als een kip gekocht is, wordt de kop er meteen afgehakt en het lijf uitgebloed en Halal gezegend. In de buurt zijn daarom veel kleine eethuisjes. (62 Fes)

Koks 1

Onderschrift 1: Khadija van Riad Dar Chimissi in Marrakesh. Ode aan alle vrouwen die het werk verzetten in de pensions. In de vroege ochtend zorgen ze voor het ontbijt, dan doen ze de kamers, de was en de afwas. Soms kan je in de avond in het pension eten. Meestal worden de aparte ingrediënten voor het ontbijt en het avondeten om de hoek in de soek bereid, maar ook wordt er door de vrouwen zelf gekookt. Dan zie je ze pas heel laat naar huis gaan waar ze ook hun taken hebben. Khadija en de andere twee dames van het pension mocht ik alleen maar tekenen na uitdrukkelijke toestemming van haar werkgever alhoewel ze er zelf al mee hadden ingestemd. 10 Marokko

Klaargemaakt voedsel

Het eten onderweg is meestal goed, vooral de producten die uit de buurt komen. Voorgesneden en -gekookte ingrediënten en fabriekseten, worden nog niet op grote schaal door restaurants en eethuizen ingekocht zoals bij ons. Wij kregen overal kostelijke vers gemaakte gerechten voorgeschoteld: meestal samengesteld uit dat wat op de markt voorradig was. De seizoenen reflecteren zich in wat er op je bord verschijnt. In de herfst kan je kalabassen, pompoenen en bieten verwachten. Een diner begint met soep of salade. De soep was meestal een variant van de traditionele Hariri. Hariri is een maaltijdsoep die in Marrakesh in kleine straatrestaurantjes als lunch aan arbeiders wordt geserveerd. De salade kon van alles zijn, maar de bieten en aardappelsalade in Imlil spande de kroon. Het hoofdgerecht komt meestal in de traditionele stoofpot de Tajine. Toetje is vaak het enige niet verse op het menu, tenzij het vruchten zijn natuurlijk. Voor lunch kochten we meestal zelf brood en andere ingrediënten zoals olijven, sardientjes, confituren, vruchten en kaas. Marokko produceert heerlijke kazen. Soms aten we ergens een omelet in een wegrestaurant of een pastille, een beurs van bladerdeeg gevuld met van alles en bestrooid met poedersuiker. De kwaliteit ervan kon nogal wisselen afhankelijk van de vulling. Onderschrift: op het strand van Tifnite waar vers gevangen vis meteen voor je wordt klaargemaakt. 28 Marokko ZW

Bakkers 3

Onderschrift 3: Op de hoek van de steeg waarin ons pension in Meknes lag, was zo’n typisch Marokkaans buurtwinkeltje waar je alles kan vinden wat je onverwacht nodig hebt als de soek gesloten is. De toonbank sluit de deuropening af. In de duistere ruimte erachter hangen onder het gewicht van blikken en flessen bezwijkende schappen. De winkelier zelf resideert op een krukje tussen stapels dozen. Vanaf het dak van de Riad Zahra kon ik het winkeltje net niet zien, verborgen als het was door een boog die de twee kanten van de steeg op z’n plaats hield. Maar ik zag wel een rij mensen boven de boog uitkomen. Zij stonden tegen de muur aan de overkant te wachten, terwijl ze zich ledig hielden met het uitwisselen van buurtnieuwtjes. Ze stonden te wachten op het brood waarvoor ze het deeg hier gebracht hadden. Toen er genoeg binnen gekomen was, ging het winkeltje tijdelijk dicht en werden de broden naar de bakker gebracht. 47 Meknes

Bakkers 2

Onderschrift 2: In Moulay Idriss leidde een kleine lage deur en enkele treden in het binnenste van de bakkerij. Het halletje was zo nauw dat er niet meer dan twee mensen tegelijk in konden. Meer was ook niet nodig. De bakker, nam in de deuropening het thuis gemaakte deeg in ontvangst. Ze werden van een merkje voorzien en op schappen klaar gelegd. Meer trappen voerden verder naar beneden naar de bakkerij waar de oven was gebouwd in een diepe nis. Een magere, afgepeigerde man stond in een gat in de vloer en voedde het vuur met takken en de oven met broden. Als de oven heet genoeg was en de broden bakten rustte hij even uit met wat teugen uit de kiefpijp. Eenmaal gebakken gingen de broden terug op de schap tot de klant ze kwam reclameren. Ik mocht op de drempel tussen de hal en de bakkerij zitten om te tekenen. De hitte was enorm, maar wel lekker na de maartse kou buiten. (37 Moulay Idriss)

Bakkers 1

Onderschrift 1: Bij toeval kwam ik er achter waar het dagelijks brood vandaan kwam. In Moulay Idriss zijn her en der openbare waterkranen die er al sinds de stichting in de 10de eeuw zijn. Zoals deze op de tekening die op de kruising ligt van een trap en een steile steeg. Ik zat op de trap te tekenen. Vrouwen en kinderen kwamen, vulden jerrycans of wasten hun handen en gingen weer. Intussen liepen anderen af en aan met deeg. Het duurde even voordat ik het doorhad, maar de takkenbossen naast de kraan en de karakteristieke schoorsteen boven op het dak van het gebouw er achter verraadden een bakkerij. (36 Moulay Idriss)

Kleermakers 2 borduren

Onderschrift 2: Om de hoek van het heiligdom van Moulay Idriss is een naaiateliertje waar twee kleermakers naast elkaar zaten te werken. Ze borduurden traditionele versieringen op allerlei gewaden. Ze hadden daarvoor een doosvormige machine die draden van alle kleuren voorsorteerden. Hoe ze het precies deden snapte ik niet, maar het beeld dat ze boden was zo knus, dat ik vroeg of ik ze mocht tekenen. Intussen legden ze uit dat de machine waar ze zich van bedienden een Marokkaanse uitvinding was. Later in de kleermakerssoek van Meknes zou ik meer van dit soort voorsorteermachines in gebruik zien en ook andere meer geavanceerde borduurmachines. 39 Moulay Idriss

Kleermakers 1

Onderschrift 1: Er zijn heel veel kleermakers verspreid door Medina’s. De een doet mannen kleren de ander naait voor vrouwen. Bruidsjurken is natuurlijk ook daar big business. Het kiezen van een kleermaker is niet makkelijk. Khalid in Marrakesh maakte vooral jassen voor vrouwen. Hij vond het geloof ik wel leuk om iets anders te doen. In de zaak had hij geen goede stof voor een blouse en stuurde mij daarom naar de Mellah om zelf wat uit te zoeken. Hier is hij met een jas bezig is. Inmiddels heb ik al heel wat blouses laten maken bij willekeurige kleermakers. Ze zijn zeer professioneel en goed. (59 Marokko)

Leerbewerkers 3

Onderschrift 3: Deze schoenmaker in Tafroute maakt een paar schoenen voor mij uit zacht schapenleer. Intussen tekende ik hem. Het enige model schoen dat hij maakt, is traditioneel voor zuid west Marokko: een instapschoen met een ronde neus en een lange tong achter om de schoen aan te trekken. Ik reisde met Uwe en Christina twee leren tassenmakers. Uwe was gefascineerd hoe de schoenmaker op een uiterst efficiënte manier met zeer economische bewegingen te werk ging. Hij werkte aan drie paar tegelijk waarvan één uit ‘nette’ schoen was in twee kleuren. : turquoise en wit. 47 Marokko ZW

Leerbewerkers 2

Onderschrift 2: In Fes hebben twee broers de zaak van hun bejaarde vader overgenomen die gespecialiseerd was in het maken van handtassen. Maar met alle goedkope namaak Gucci tassen in de kleding soek, konden ze die nauwelijks meer kwijt. Ze besloten over te stappen op schooltassen en aktetassen. En dat was een succes. Na de stoffige en lawaaierige werkplaatsen waar ik getekend had, was het hier bij deze jongens krap maar heel comfortabel. Bert deed me een pennen tasje van hen cadeau. 61 Fes

Water in Overvloed

In de Islamitische traditie heeft overvloedigheid van water een speciale betekenis. Volgens de filosofen komt een gelovige na de dood in het Paradijs waar Mohammed haar een koele verfrissende drank aanbiedt uit de Haud-e-Kauthar, de rivier van overvloed. In Marokko is het alsof de toerist een voorproefje wordt aangeboden van het Paradijs. Op Euro Sport zie je regelmatig reclamespotjes met weelderig groene golflinks die er op gericht zijn de oudere, maar sportieve toeristen naar Marrakesh te lokken. Golfbanen in de woestijn is nog altijd hét symbool voor de overvloed van rijkdom. Maar zelfs als minder vermogende toerist kan je in Marokko vertoeven zonder je zorgen te maken over waterverbruik. Alle hotelkamers waar ik in verbleef hadden een badkamer, en overal was het geluid te horen van klaterend water in fonteinen, ‘plunge pools’ of zwembaden. Als je wil kan je gedachteloos, ongebreideld water verbruiken. Deze overvloed is een schijnwerkelijkheid in het leven geroepen omdat ik als toerist misschien niet zou willen komen als ik niet kan douchen en niet kan doortrekken na ieder plasje. Onderschrift: In hotel Kasr Moro in de oase van Skoura klatert het water ook alsof het een lieve lust heeft (48 Marokko)

Leerbewerkers 1

Onderschrift 1: In de leerlooierij van Taroudant was de stank zo indringend en allesomvattend dat ik er maar één snelle tekening gemaakt heb, weg van de bakken waarin het looi proces plaats vindt. Een werknemer ‘kamt’ de vacht van de huid van een schaap af. Daar moet je wel sterk voor zijn.21 Marokko ZW

Wevers

Onderschrift 3: Drie wevers zaten aan even zoveel weefgetouwen. In de kleine ruimte was het even dubben vanuit welke positie ik het beste zicht had om een getouw te tekenen. Intussen werkten de wevers onverdroten voort. Het stof dat het weven genereerde vermengde zich met de rook van vele sigaretten. De atmosfeer was hier bijna even verstikkend als in de werkplaats van de meubelmakers. Toen ik klaar was met de tekening vielen mij pas de prachtige kleden op die op stapels lagen om aan de winkels verkocht te worden. Ik koos er één uit om mee te nemen. (Fes 52)